فصلنامه لسان مبین (پژوهش ادب عرب)
پیاپی 2 (اسفند 1389)

ابن فارض مصری یکی از بزرگ ترین شعرای ادب عرفانی است. او با سرودن خمریه ای به زبان نمادین توانست چنان عارفانه ی نابی پدید آورد که در ادبیات سمبلیک جهان مانا و پایدار باقی بماند.
فضولی بغدادی نیز با سرودن ساقی نامه هایی به زبان فارسی و ترکی، دیدگاه عرفانی خود را با اشارات لطیف و ذوق انگیزی های ظریف و مضمون آفرینی های تازه، به وضوح آشکار ساخت.
بررسی و مقایسه ی این ساقی نامه ها، مضمون های مشترک و مفاهیم مشابه آن ها را آشکار می کند، از جمله اینکه؛ هر دو با زبان رمزی از تجربیات عرفانی سراینده ها سرچشمه گرفته و با زبان نمادین، ویژگی های همسانی برای باده بیان کرده اند. قدم باده، فرح زایی، شفابخشی، حیات بخشی، تهذیب اخلاق و...از جمله این همسانی ها هستند.اینها مواردی هستند که نویسندگان در این مقاله قصد بررسی و مقایسه آنها را دارند، تا از قبل این مقایسه نتایج مورد نظر بدست آید.

ادبیات را به یک معنا و از منظری اجتماعی می توان تجلیات اندیشه ها، روحیات، بیم ها، امیدها، خواست ها و به طور کلی ذهنیت های شایع و جاری در یک جامعه دانست. بر اساس همین تعریف، بازتاب و انعکاس اندیشه شعوبیگری و در واکنش به آن ضد شعوبیگری به مثابه یک جریان اجتماعی را در قرون نخستین اسلامی می توان در ادبیات عربی این دوره جستجو نمود. گروهی از فرهیختگان شعوبیه از آنجا که فاقد ابزارهای سیاسی لازم جهت مبارزه علیه تفکر جاهلی برتری عرب بودند، به ناگزیر یک نهضت ادبی برابری طلبانه را به راه انداختند تا با بهره گیری از این ابزار کم خطر اما ماندگار و اثرگذار، علم این مبارزه فرهنگی را همچنان افراشته نگاه دارند. در نقطه مقابل نیز گروهی از ادبا و خطبای عرب، با استفاده از همین ابزار به مقابله با این نهضت ادبی شتافتند. این کنش و واکنش ادبی، در نهایت موجب خلق آثار و قطعات نظم و نثر عربی ماندگاری شد. پژوهش پیش رو تلاش دارد با رویکردی تاریخی به تحلیل این کنش و واکنش ادبی و برخی از مهمترین نمودهای آن در آثار ادبی این دوره از تاریخ ادبیات عربی، بپردازد.

واژه مقاومت و پایداری همواره با ظلم ستیزی عجین شده است و آن را تداعی می کند. اگرچه ادبیات پایداری در طول تاریخ پیشینه ای طولانی دارد؛ ولی گسترش ظلم و بیعدالتی و تقویت انگیزه دفاع از حق در شکل گیری و احیای آن نقش داشته است. از این رو ادبیات پایداری اختصاص به سرزمین خاصی ندارد. در هنگامه نبرد، شاعران که ادراکات فراحسی قوی تری دارند؛ با تلاشی گسترده به سرودن شعر های مهیج و تحریک احساسات خفته مردم مبادرت می ورزند که افزون بر تاثیر گذاری در حوادث و رویدادها به سود مردم سرزمینشان، آثار ادبی ماندگاری از خود بر جای می گذارند. یکی از شاعران عرب در عرصه شعر پایداری، ایلیا ابو ماضی است. عشق به سرزمین مادری، توجه به فلسطین، اسطوره مقاومت، آزادیخواهی و پایداری در برابر ظلم، خوش بینی و ایجاد امید و مبارزه با بی هویتی و غفلت مردم، از مهم ترین جلوه های ادبیات پایداری در شعر اوست. ما در این نوشتار برآنیم تا با تبیین این مؤلفه ها، به معرفی افکار ایلیا ابوماضی به عنوان یک شاعر متعهد در عرصه ادبیات پایداری بپردازیم.

«جریان سیال ذهن» یکی از شیوه های روایتی نوین و رایج در رمان است. این شیوه از این رو که ذهن راوی و شخصیت داستان را بازنمایی می کند، در میان شیوه های روایت جایگاه ویژه یی دارد. در جریان سیال ذهن خواننده به سخنی گوش فرا نمی دهد، به دیگر سخن مخاطب واقع نمی شود؛ بلکه خود وارد حریم ذهن شخصیت می شود، و «در اندیشه ی او حضور می یابد»، چنان که گویی افکار و اندیشه های شخصیت مورد نظر در داستان، افکار و اندیشه های خود اوست.
ثروت اباظه در برخی از رمان هایش این شیوه را به اشکال گوناگون به کار گرفته است. وی در این بهره گیری، شگردهای خاصی دارد و ظرافت هایی را در هنر نویسندگی به نمایش گذاشته است. این مقاله در پی بیان ماهیت جریان سیال ذهن و جایگاه آن در پیکره ی رمان های ثروت اباظه و روشن کردن روش او در به کارگیری این شیوه و واکاوی ذهن شخصیت های داستان های او است.

ادبیات سخنان امام جعفر صادق(ع) در آکنده از اسرار بلاغت و قوت بیان است که در قالب موضوعات اجتماعی، اخلاقی، سیاسی، اقتصادی و فلسفی تجلی یافته است. در این مقاله ضمن بررسی ادبیات شیعی و نگاهی به ویژگی ادبیات در عصر صادقین؛ بارزترین ویژگی های اندیشه ی ادبی امام صادق(ع) مورد بررسی قرار گرفته است و سعی شده احادیث امام(ع)، دعاها، مناظرات و گفتگوهای خطابی آن حضرت به عنوان یک عمل ادبی ازنظر شکل و مضمون بررسی شود و معیارهای فصاحت و بلاغت از دیدگاه امام(ع) تبیین گردد. در ادامه ضمن مطالعه جایگاه شعر در نزد امام(ع) و اهمیت ادبیات متعهد از نگاه ایشان، نمونه هایی از شعرهای حضرت نیز آورده شده و مورد تحلیل قرار گرفته است. در نهایت می توان گفت که ادبیات در دانشگاه بزرگ جعفری جایگاه ویژه ای داشته، به طوری که امام(ع) علاوه بر به کارگیری جنبه های بلاغت در سخنان خود و سرودن شعر، از تشویق شاعران نیز به سرودن شعرهای متعهد غافل نبودند، تا جایی که شاعران تحت تاثیرسخنان امام(ع) قرار می گرفتند.

مسعود سعد سلمان یکی از شاعران پرآوازه ی ادب پارسی در نیمه ی دوم قرن پنجم و آغاز قرن ششم هجری می باشد. همسویی این شاعر امیر زاده و بداقبال با شاعران بزرگ عرب، تصویری گویا و روشن از پیوندهای ادب تازی و پارسی در آن روزگاران و نیز نشان دانش ادبی و توانمندی گسترده ی این شاعر برجسته به شمار می آید.جلوه های تاثیرپذیری مسعود از فرهنگ و ادب عربی در دو بعد قابل بررسی است:نخست، مضمون ها و ساختارهایی که مسعود در آنها به یقین از فرهنگ و ادب عربی بهره گرفته و از ایشان تقلید نموده است.دوم، آن گروه از مضمون هایی که از فرهنگ پربار ایرانی و استعداد و نوآوری شاعر حکایت می کند و در باب تجربه ی شعری و توارد خاطر، قابل بررسی و تحلیل است.
محورهای اساسی این پژوهش که در چارچوب ادبیات تطبیقی (مکتب فرانسه) نگاشته شده است، عبارتند از:الف) پیشگفتاری درباره ی آشنایی مسعود با فرهنگ و ادب عربی و فارسی.
ب) بررسی و تحلیل نمونه هایی از همسویی وی با شاعران بزرگ عرب.

ابعاد مختلفی از داستان آفرینش انسان در روایت های اسطوره ای ایران و عرب بسیار به هم نزدیکند و گاه به یکدیگر شباهت می یابند. از این رو پرداختن به آنها از رهگذر برررسی تطبیقی، همانندی اندیشگی این اقوام را در گذشته تبیین می کند و پیوند فکری فرهنگی و یکسان اندیشی نخستین نسل های اسطوره ساز را به اثبات می رساند. چنانچه با بررسی این داستان بر اساس مؤلفه های موجود در این روایات، زمینه ها و ویژگی های مشترک آن برای خواننده مشخص شود، نگارنده به مقصود خود از این پژوهش دست یافته است.

منظومه لیلی و مجنون حکیم نظامی گنجوی چهارمین منظومه از خمسه او است. این اثر را نظامی به درخواست شروانشاه اخستان بن منوچهر نوشته است. ریشه اصلی داستان لیلی و مجنون مورد تحقیق بسیاری از محققان قرار گرفته و در مورد واقعی بودن آن نظریات متفاوتی ارائه شده است. در بسیاری از منابع اولیه عربی از این داستان یاد شده است؛ از جمله: الاغانی، الفهرست، الشعر والشعرا، مروج الذهب، مصارع العشاق، تزیین الاسواق، الزهره و عقدالفرید. همچنین ابیاتی پراکنده منسوب به مجنون بوده که ابو بکر والبی آن ها را گردآوری کرده و به نظر می رسد منبع اصلی نظامی در منظومه اش همین اثر است که دیوان قیس ابن ملوح نام دارد.
نظامی بیشتر صحنه های داستان را از این کتاب گرفته، با ذوق و قریحه خویش آن را پرورده و به شکل یک داستان منظم درآورده است. البته مضامین ابیات نظامی به جز چند مورد اندک از خود اوست و بسیار زیباتر و والاتر از ابیات مجنون در دیوان قیس بن ملوح است.
همچنین به نظر می رسد، نظامی منابع دیگر عربی را نیز در اختیار داشته و از آن ها بهره برده است، زیرا پاره ای از قسمت های داستان در دیوان قیس دیده نمی شود ولی در منابع دیگر هست و نظامی هم آن ها را بیان کرده است.
در این مقاله کوشش شده تا تاثیراتی را که دیوان قیس بر لیلی و مجنون نظامی داشته، چه از نظر مضمون و چه از نظر صحنه ها و رویدادهای داستان مورد بررسی قرار گیرد.

بیان علت، دردستور زبان عربی به شیوه های مختلفی صورت می پذیرد. این امر گاهی با استفاده از حروف تعلیل، گاهی به کمک مفعول له و گاهی نیز به وسیله مضمون و مفهوم جمله حاصل می گردد. هر کدام از این شیوه های تعلیلی، بلاغتی خاص و جایگاهی ویژه دارند. قرآن کریم که نمونه اعلای فصاحت و بلاغت است، اهمیت فراوانی برای این امر قائل گردیده و در تبیین علل موضوعات مطرح شده در آن، نهایت اهتمام را نموده است به نحوی که کمتر موضوعی را در آن می یابیم که به صراحت یا ظرافت به بیان علت آن نپرداخته باشد.
کار برد جمله برای بیان علت در قرآن، گاهی به وسیله جمله اسمیه مؤکد به «إن» و گاهی جمله اسمیه غیر مؤکد است. مقاله حاضر به منظور ارائه بخشی از بلاغت و زیبایی این اسلوب بیانی در قرآن، با ارائه شواهدی از آیات شریف، آن را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است.

کعب بن زهیر وخاقانی شروانی از فحول، سخنوران ادبیات عربی و فارسی هستند. اشعار ایشان و از جهات گوناگون، حائز اهمیت تاریخی، ادبی و اجتماعی می باشد. از وجوه ارزشمند شعری این دو شاعر مدایحی است که به ستایش حضرت محمد(ص) اختصاص داده اند. با این تفاوت که کعب بن زهیر «از خوف جانش» و خاقانی شروانی با «دل و جانش» به مدح پرداخته اند. و از این رهگذر، در اغراض مدح و جلوه های فکری و هنری که در شعرشان تجلی یافته است، تفاوتهایی دیده می شود که در این مقاله به بحث وبررسی در باب وجوه شباهت و افتراق این دو شاعر نامی در شیوه سخن پردازی، پرداخته خواهدشد.

در دهه های اخیر گرایش های مختلفی در نقد ادبیات در غرب رواج یافت که ساختار نقد قدیم را متحول کرد و منجر به پیدایش نظریات مختلفی در این زمینه گردید. یکی از این نظریات که در اواخر دهه ی شصت مطرح شد نظریه ی بینامتنی است که «ژولیا کریستوا» بین سال های 1966 و 1967 در ضمن مباحث نقدی خویش مطرح کرده است. این پدیده اینک در ادب عربی با نام «تناص» شناخته می شود.
پدیده ی بینامتنی قرآنی و روایی را در شعر سید حمیری فراوان می توان یافت و به نظر می رسد او در این راستا گوی سبقت را از دیگر سرایندگان متعهد شیعه ربوده باشد.
در جای جای دیوان سید حمیری، اثر پذیری لفظی و معنوی از قرآن و روایات را می توان یافت که در بسیاری از آنها حق مطلب را به نیکی بجای آورده و واژگان و مضامین قرآنی و روایی را در قالبی بسیار زیبا جای داده است که در این مقاله به برخی از آنها اشاره شده است.
این مقاله به دنبال آن است که نقش و تاثیر آیات قرآنی و روایات ماثوره را در شعر سید حمیری به عنوان نمونه ای از شعر و ادب ماندگار و متعهد شیعه، در قالب این نظریه ی نقدی بررسی کند تا تاکیدی باشد براهتمام فراوان و پیوند ناگسستنی فرهنگ تشیع با قرآن و سنت.

متون ادبی عربی با به تصویر کشیدن رخدادهای گذشته ی ایرانیان، نقش انکار ناپذیری در حفظ و ماندگاری تمدن و تاریخ پرفراز و نشیب این دیار ایفا کرده است. یکی از ویژگی های زبان عربی – به ویژه زبان عصر عباسی- کثرت واژه های فارسی در آن است. در دوره های مختلف تاریخ عربی، واژه های بیگانه ی زیادی در این زبان راه یافته است؛ قوم عرب به محض آشنا شدن با فرهنگ وتمدن ساسانیان به تناسب نیازها و احوال زمان شروع به اقتباس از این فرهنگ نمودند و از این طریق واژه های فراوانی از زبان پارسی ساسانی وارد زبان عرب شد. آنان بسیاری از واژه های فارسی را تعریب کرده و از آن بهره بردند و واژه هایی را نیز به همان شکلی که در زبان مبدا استفاده می شد، به کار بردند. ابونواس شاعر نوگرای عصر عباسی، همچون دیگر شاعران این عصر، خود را به فرهنگ زمانش آراسته و از دیگر تمدن ها مخصوصا تمدن فارسی تاثیر پذیرفته است.
ما دراین مقاله، به تحقیق در وام واژه های فارسی دیوان ابونواس پرداخته ایم.

یکی از تفاوت های شعر نو با شعر سنتی آن است که در شعر نو شاعر سعی دارد تا از زاویه ای خاص و متفاوت به موضوع بنگرد. ظهور منجی یکی از موضوعاتی است که شاعران پیشگامی چون اخوان ثالث در شعر «مرد و مرکب» و البیاتی در «الحمل الکاذب» و نزار قبانی در «بانتظار غودو» به آن پرداخته و از زاویه دید خود به آن نگریسته اند. در این مقاله سعی شده است تا همانندی ها و تفاوت ها در نوع نگاه به این موضوع و سبک شعری این سه شاعر، بررسی و تحلیل شود.